Henri Polak

De staking die op 5 november bij de chips slijperij De Drie Fontijne  begint, breidt zich uit en op 7 november hebben alle niet-joodse slijpers in de Pijp en de Jordaan het werk neergelegd. De stakers trekken in optocht naar de Plantage- en jodenbuurt om ook de joodse slijpers tot staken aan te zetten. Jan van Zutphen en Henri Polak vormen een stakingscomité en er verschijnt een extra nummer van De Diamantbewerker waarin de joodse diamantbewerkers worden opgeroepen om ook het werk neer te leggen. Dat gebeurt massaal en op 8 november is er een enorme bijeenkomst op het Museumplein. Een dag later onderhandelen Polak en Loopuit met grote aantallen juweliers die al snel met hogere tarieven akkoord gaan. Uit deze succesvolle staking ontstaat op 18 november 1894 het Hoofdcomité de gezamenlijke Diamantbewerkers-Vereenigingen, de voorloper van de ANDB waar Polak voorzitter van wordt en van Zutphen na verloop van tijd secretaris.

Polak ontpopt zich tot de strateeg van de ANDB. Hij heeft een professioneel georganiseerde bond voor ogen, geënt op de Britse vakbonden. Leden moeten hoge contributies betalen zodat er een volle stakingskas beschikbaar is en betaalde bestuursleden kunnen worden aangesteld die zich voltijd aan de bond kunnen wijden. Die contributie maakt ook dat leden kunnen rekenen op uitkeringen staking, uitsluiting, ziekte, invaliditeit en werkloosheid.

Er wordt in deze beginjaren hard gewerkt door alle bondsbestuurders om de ANDB leden tot een eenheid te smeden. Het Weekblad van de ANDB, geredigeerd door Polak, is een belangrijk bindmiddel. Naast vakbondsnieuws en nieuws over het diamantvak, staan er ook ‘opvoedende artikelen’ in van Polak over kunst, literatuur, juiste spelling en gezond wonen. Om de bond tot een succes te maken moet iedereen lid zijn, daarom wordt het closed shop system afgedwongen bij de juweliers: wie geen lid is, kan niet aan het werk. Ook wordt er een zwaarbevochten besluit genomen om voorlopig geen nieuwe leerlingen op te leiden, om de arbeidsmarkt te controleren en werkloosheid in slechte tijden in te dammen.

Om te voorkomen dat werkgevers die de Amsterdamse lonen te hoog vinden hun werk verplaatsen naar het buitenland, helpen Polak en van Zutphen de bond in Antwerpen op te zetten en staan ze beiden aan de wieg van het Wereldverbond van Diamantbewerkers waarvan Polak tot 1940 voorzitter is. De successen van de ANDB aanpak zijn groot: in 1911 bereikt de bond als eerste in Europa de 8-urige werkdag, een jaar eerder is een week (vooralsnog onbetaalde) vakantie ingevoerd. Hun vrije tijd moeten de diamantbewerkers goed besteden vindt Polak: ze moeten zich ontwikkelen, boeken lezen, de natuur intrekken en naar musea, theater en muziekvoorstellingen gaan. Voor veel, vooral joodse ANDB leden is Polak een soort vader figuur die ze graag om raad vragen. Historicus Jaap Meijer noemde hem de ‘Rebbe van de diamantbewerkers’. Anderen, die zijn soms autoritaire houding minder konden zetten, spraken soms van ‘Haantje pik’.[1]

[1] Jan van Zutphen, ‘Henri Polak’, manuscript van lezing over Polak in IISG, Archief Jan van Zutphen, ARCH01693_55f.

Collectie IISG

Polak’s politieke loopbaan begint in 1890 bij de Sociaal-Democratische Bond, maar in 1894 kiest hij uiteindelijk voor de reformistische richting en is een van de twaalf apostelen die de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij oprichten. Hij is lid van het partijbestuur, is partijvoorzitter van 1900 tot 1905 en hij is de eerste sociaal-democraat die zitting heeft in de Amsterdamse gemeenteraad. Hij vertegenwoordigt zijn partij  van 1902 tot 1906 in de raad. Hij zit – met een korte onderbreking – van 1913 tot 1937 voor de SDAP in de Eerste Kamer en zit in 1913 heel kort in de Tweede Kamer. Toch meent zijn biograaf Bloemgarten dat Polak niet over het ‘voor een politicus even belangrijke vermogen beschikte om ter wille van de zaak te schipperen’. [1]Na 1906 neemt hij letterlijk iets meer afstand van de politiek en het openbare leven door in Laren te gaan wonen en zich te gaan richten op natuurbescherming en monumentenzorg.

[1] Salvador Bloemgarten, ‘Polak, Henri’, in BWSA http://hdl.handle.net/10622/547900A3-DF63-4D8E-AA4B-9D09875AA5A1

Prent t.g.v. de verkiezing van Henri Polak als eerste sociaal-democraat in de Amsterdamse Gemeenteraad.Collectie IISG.

Vanaf het moment dat de nazi’s in Duitsland aan de macht komen, veroordeelt Polak met ongekende felheid alle vormen van samenwerking met de nazi’s. Hij doet dat in de ‘Kroniek’,  zijn wekelijkse rubriek in Het Volk, maar ook in de Eerste Kamer. Hij wijst op de bedreiging die de Nationaal-Socialistische Bond vormt voor de democratie en pleit voor een verbod op die partij. Hij waarschuwt onvermoeibaar tegen de gevaren van het antisemitisme. Dit wordt hem – ook binnen SDAP kringen – niet altijd in dank afgenomen, sommigen verwijten hem gepreoccupeerdheid. Zijn laatste stuk in Het Weekblad van de ANDB (van 9 mei 1940) gaat over Erasmus en de gruwelen van de oorlog.

Polak duikt korte tijd onder, komt weer terug in zijn huis in Laren en wordt dan gearresteerd op beschuldiging van anti-Duitse ‘Hetzerei’. Hij verblijft een half jaar in het Amsterdamse Huis van bewaring en wordt daarna in het huis van een NSB-arts in Wassenaar vastgehouden. In juli 1942 wordt hij onverwachts vrijgelaten. Zijn gevangenschap heeft zijn gezondheid danig aangetast, maar volgens hemzelf is hij wel gebogen maar niet gebroken. Hij heeft een dagboek bijgehouden in de jaren 1940-1942 waarin de beklemming van de gevangenschap voelbaar beschreven is. [1] Op 17 februari 1943 sterft hij in een ziekhuis aan longontsteking. Deportatie blijft hem bespaard, zijn vrouw Emily wordt kort na zijn dood gedeporteerd naar Westerbork en sterft daar in mei 1943.

[1] IISG, Archief Henri Polak, ARCH01065-6

Collectie IISG, Archief Henri Polak, ARCH01065-6