Jan van Zutphen

14 June 2021 - 14:14

Jan van Zutphen wordt op 7 oktober 1863 geboren in Utrecht en groeit op in de Amsterdamse volksbuurt Kattenburg. Na de lagere school wordt hij timmermansleerling en bezoekt de avondschool om projectietekenen, Nederlands en geschiedenis te leren.

Als hij dertien is, valt hij van een stellage en raakt ernstig gewond. Zijn bezorgde vader raadt hem aan het veiligere beroep van diamantslijper te kiezen. Hij is goed in zijn vak en op zijn twintigste is hij al briljantslijpersbaas. In november 1894, wordt hij de leider van de grote staking in de diamantindustrie die de aanleiding zal vormen voor de oprichting van de ANDB.

Sociaal-Democratische Diamantbewerkersvereniging

In 1883 wordt van Jan van Zutphen lid van de Sociaal-Democratische Bond (SDB) en vijf jaar later wordt hij voorzitter van een door de SDB opgerichte Sociaal-Democratische Diamantbewerkers Vereniging. Deze vereniging heeft maar heel weinig leden en wordt enige tijd later losgekoppeld van de SDB en omgevormd tot de Nederlandse Diamantbewerkersvereniging. Veel joodse diamantbewerkers moeten dan nog maar weinig van het socialisme hebben en zo hoopt de bond meer leden te trekken. Veel effect heeft de naamsverandering niet maar in 1892 proberen Henri Polak, Dolf de Levita en Herman Kuijper deze vakbond nieuw leven in te blazen. Van Zutphen prijst later de eerste twee om ‘hun critische en energieke strijdvaardigheid’.[1] Pas in 1894 lopen de diamantbewerkers echt warm voor actie en organisatie.

[1] ‘Henri Polak’, manuscript van lezing over Polak in IISG, Archief Jan van Zutphen, ARCH01693-55f.

Volkspark

Dit is de achterkant van de ansichtkaart van het Volkspark. Hier is in 1888 de Sociaal-Democratische Diamantbewerkersvereniging opgericht. Collectie IISG.

1894: de grote novemberstaking in de diamantindustrie

Eind jaren negentig is de vraag naar geslepen diamant klein. Er is veel werkloosheid en de slijpers die nog aan het werk zijn, krijgen steeds slechtere stenen te bewerken. Het gaat hierbij vooral om de chips slijpers, die de kleine, kwalitatief minder goede stenen slijpen. Ze verdienen hier steeds minder mee, vooral omdat hun onkosten hoog zijn: ze moeten hun eigen slijpmolenhuur betalen net als het loon van hun verstellers en de juweliers (hun opdrachtgevers) rekenen veel te veel voor het boort, de tot poeder gestampte diamanten waarmee geslepen wordt. De situatie wordt nijpend als er partijen hele slechte diamanten uit Brazilië komen. Na een week werken hebben de meeste chips slijpers niet eens hun onkosten terug verdiend. ‘Na zulk een week van zwaar gesappel en zenuwslopende arbeid, kwam er een gevoel van wanhoop en verbittering’ aldus van Zutphen. [1] De chips slijpers van diamantslijperij ‘De Drie Fontijne’ waar Van Zutphen slijpersbaas is, sturen hem naar een aantal juweliers om te pleiten voor tariefsverhoging. De juweliers willen daarin wel toestemmen, maar alleen als andere juweliers dat ook doen. ‘Dat betekende staken’ aldus van Zutphen. Die daaraan toevoegde: ‘Uit alle ellende slaat op de vlam van verzet. De vlam van verzet zal ellende verslinden’ de woorden die Henriëtte Roland Holst dichtte onder de muurschilderingen van haar man Richard Roland Holst in de Bondsraadzaal in De Burcht. [2]

Op 5 november gaat de Drie Fontijne plat en samen trekken de stakers langs de andere slijpfabrieken, er zijn er 63 in totaal. De volgende dag wordt een grote bijeenkomst georganiseerd op het Museumplein, de massabijeenkomst wordt uitgebreid beschreven in de pers. Er wordt een stakingscomité gevormd met onder andere Henri Polak. Dit comité onderhandelt met de juweliers, er worden minimumtarieven vastgesteld en de gedwongen winkelnering bij de juweliers wordt afgeschaft. Uit deze succesvolle staking wordt op 18 november 1894 de ANDB geboren. ‘Henri’s […] redenaar’s en schrijvers bekwaamheid en zijn organisatorise gaven kwamen de Stichting van de Algemene Nederlandse Diamantbewerkersbond ten goede. […] Onze samenwerking werd toen als het ware een symbool voor de twee grote groepen vakgenoten van Joodse en Christen Origine’ aldus Van Zutphen. [3]

[1] ‘Henri Polak’, manuscript van lezing over Polak in IISG, Archief Jan van Zutphen, ARCH01693_55f.

[2] Idem

[3] Idem

Diamantbewerkers tijdens het 25-jarig jubileum van de andb

In 1919 als het 25-jarig jubileum van de ANDB wordt gevierd, loopt een stoet van diamantbewerkers de mars door de stad die op 6 november 1894 is gelopen. Hier zien we ze op de Magere brug. Foto Spaarnestad collectie. https://resolver.kb.nl/resolve?urn=urn:gvn:SFA03:SFA022809143

Van Zutphen in de ANDB en de ADB

Van Zutphen wordt binnen de ANDB als secretaris de rechterhand van voorzitter Henri Polak die zijn tijd moet besteden aan ‘het grote werk’ en de ‘brede taak’: het ontwikkelen van een visie op de vorm van de organisatie en de toekomst van de ANDB. Van Zutphen speelt als organisator een cruciale rol in de opbouw van de ANDB en in het dagelijkse reilen en zeilen van de bond. Hij beschikt over bijzondere contactuele kwaliteiten, kan tegenstellingen overbruggen en conflicten helpen oplossen. Hij heeft overredingskracht, is zeer sociaal bewogen en kan mensen enthousiasmeren met zijn klare, directe taal. Hij wordt al snel ‘Ome Jan’ genoemd en vormt samen met Polak het kloppende hart van de ANDB. Tot 1928 zal Van Zutphen secretaris blijven.

In 1904, tijdens het maanden durende, grote arbeidsconflict in Amsterdam en Antwerpen onder meer over de beperking van het aantal leerlingen, leidt Jan van Zutphen tijdelijk de Antwerpse Diamantbewerkersbond ADB. Voorzitter Jan Bartels zit een gevangenisstraf uit omdat Artikel 310 uit het Belgische Strafwetboek bepaalt dat straffen en boetes uitgedeeld mogen worden voor stakers die bedreigingen of beledigingen uiten. Ook het uitsluiten van leerlingen op de werkvloer is strijdig met Artikel 310. Om hetzelfde lot te ontkomen vlucht secretaris Jef Groesser naar Nederland. Van Zutphen zal vaker optreden in Antwerpen, niet zelden als conflictbemiddelaar en bruggenbouwer.[1]

[1] Martine Vermandere en Karin Hofmeester, ‘Internationale solidariteit uit zelfbehoud. Antwerpen onttroont Amsterdam’, in: Karin Hofmeester (red.) Een Schitterende Erfenis. 125 jaar nalatenschap van de Algemene Nederlandse Diamantbewerkersbond (Zutphen, 2019), pp. 97-102.

Van Zutphen en ADB

Van links naar rechts Jef Groesser (secretaris van de ADB), Louis Romeo (bestuurder ADB) en Jan van Zutphen in Antwerpen in 1904. Collectie AMSAB-ISG Instituut voor Sociale Geschiedenis.

Wereldverbond en NVV

Jan van Zutphen neemt ook zitting in het dagelijks bestuur van het Wereldverbond van Diamantbewerkers dat in 1905 wordt opgericht. Door alle vakverenigingen van diamantbewerkers samen te organiseren wil het Wereldverbond een sterke tegenhanger vormen tegen de macht van de juweliers en de handelaren in ruwe diamant. Door overal gelijke tarieven en arbeidsvoorwaarden af te spreken en het aantal nieuwe leerlingen af te stemmen op de vraag op de arbeidsmarkt, hoopt het Wereldverbond het aanbod en de prijs van arbeid te bepalen. Het Wereldverbond organiseert internationale congressen om deze samenwerking te stimuleren. Wat de internationale congressen in de praktijk betekenen voor bestuurders en Bondsleden blijkt uit het geestige boekje Over de bergen dat Jan van Zutphen schrijft over het bezoek aan het Internationale Congres van het Wereldverbond in Saint-Claude in 1907. De hele reisclub van de ANDB komt mee en beleeft onderweg behoorlijk wat avonturen inclusief kapotte auto’s en een urenlange wandeling bergopwaarts met bagage.[1] Dichter bij huis staat Van Zutphen in 1905 aan de wieg van het Nederlands Verbond van Vakverenigingen (NVV).

[1] Jan van Zutphen, Over de bergen. Indrukken van een reis door Zwitserland en de Fransche Jura ter gelegenheid van het 2de Congres van het wereldverbond van diamantbewerkers, juni 1907 te St. Claude door Jan A. van Zutphen met een inleiding van Henri Polak (Amsterdam, 1907).

wereldverbond van diamantbewerkers

De stichters van het Wereldverbond van Diamantbewerkers in mei 1905 in Parijs. Op de eerste rij in het midden achter de tafel zit Jan van Zutphen. Collectie AMSAB-ISG Instituut voor Sociale Geschiedenis

Koperen Stelen Fonds en Zonnestraal

Van Zutphen heeft zijn moeder en oudste zuster verloren aan tuberculose toen hij respectievelijk 10 en 11 jaar oud was. Zijn eerste vrouw zal aan dezelfde ziekte overlijden. Als zijn goede vriend en partijgenoot Johan Harttorff ook getroffen wordt, besluit Van Zutphen geld in te zamelen voor een sanatoriumkuur voor zijn vriend. Hij gaat vaker geld inzamelen voor diamantbewerkers die de ziekte hebben opgelopen en sticht in 1905 het Koperen Stelen Fonds (KSF). Als diamanten geslepen worden zitten ze in een koperen dop die met een steeltje bevestigd is aan de slijptang. Na verloop van tijd worden de steeltjes onbruikbaar maar het koper levert veel geld op. Het KSF zamelt de steeltjes in en de opbrengst gaat naar tbc patiënten. In Antwerpen wordt net zo’n fonds opgericht dat Zonnestraal heet. Op initiatief van Van Zutphen en met genereuze steun van juwelier Abraham Asscher wordt een procedure ontwikkeld om uit slijpafval zuivere boort te winnen. Op deze en vele andere manieren wordt genoeg geld verzameld om in Hilversum een sanatorium te bouwen dat naar Antwerps voorbeeld Zonnestraal gaat heten en in 1928 wordt geopend. Van Zutphen wordt voorzitter van het dagelijks bestuur en zal zijn leven lang betrokken blijven bij de tbc bestrijding.

KSF bus

In deze bus werden de koperen stelen verzameld. Collectie IISG

Link to large picture

De oorlog en erna

Als tijdens de Tweede Wereldoorlog de Duitse bezetters dreigen de joodse patiënten uit Zonestraal te deporteren, wordt het sanatorium ontruimd en neemt Van Zutphen ontslag als voorzitter van het dagelijks bestuur. Na de oorlog neemt hij weer allerlei taken op zich en blijft tot 1956 betrokken bij Zonnestraal. Hij blijft ook actief in de ANDB en speelt nog één keer belangrijke propagandistische rol als er in 1955 een staking uitbreekt in de Amsterdamse diamantindustrie. De gedecimeerde bond oogst weinig succes in de grotendeels verwoeste industrie. Op 25 juni 1958 heft de ANDB zichzelf op als zelfstandige bond. Jan van Zutphen heeft dat moment niet meer hoeven meemaken, op 7 juni 1958 sterft hij.

Bronnen:

IISG: Archief Jan van Zutphen, ARCH01639_14 c: lidmaatschapskaart Hoofdbestuur ANDB; ARCH01693_55f: tekst over Henri Polak waarin Van Zutphen herinneringen ophaalt over het ontstaan van de ANDB.
Salvador Bloemgarten, ‘Johannes Andries van Zutphen’, in BWSA: http://hdl.handle.net/10622/8F514A6E-1DB8-47F1-8B8A-C76C385582D4
Jan van Zutphen, Over de bergen. Indrukken van een reis door Zwitserland en de Fransche Jura ter gelegenheid van het 2de Congres van het wereldverbond van diamantbewerkers, juni 1907 te St. Claude door Jan A. van Zutphen met een inleiding van Henri Polak (Amsterdam, 1907).
Martine Vermandere en Karin Hofmeester, ‘Internationale solidariteit uit zelfbehoud. Antwerpen onttroont Amsterdam’, in: Karin Hofmeester (red.) Een Schitterende Erfenis. 125 jaar nalatenschap van de Algemene Nederlandse Diamantbewerkersbond (Zutphen, 2019), pp. 97-102.